Ορισμός
Μετάνοια σημαίνει απόφαση για αλλαγή. Πρόκειται για το συναίσθημα της ψυχικής συντριβής που αισθάνεται κάποιος όταν καταλάβει ότι βροκ σκεται σε παρακοή και αμαρτία. Η μετάνοια συνοδεύεται από τη σταθερή απόφαση για αλλαγή και απομάκρυνση του ανθρώπου από την αμαρτία.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, λέει για τη μετάνοια: «Η μετάνοια είναι το θεραπευτικό ιατρείο της αμαρτίας· είναι δώρο ουράνιο, δύναμη θαυμαστή, χάρη που νικά τις συνέπειες των νόμων. Γι’ αυτό δεν απορρίπτει τον πόρνο, δεν διώχνει το μοιχό, δεν αποστρέφεται τον μέθυσο, δεν σιχαίνεται τον ειδωλολάτρη, δεν απομακρύνει τον κακολόγο, δεν διώχνει τον βλάσφημο, ούτε τον αλαζόνα, αλλ’ όλους τους μεταβάλλει· γιατί η μετάνοια είναι το χωνευτήρι της αμαρτίας»
ΔΕΥΤ δ:28 Και θέλετε λατρεύσει εκεί θεούς, έργα χειρών ανθρώπων, ξύλον και λίθον, τα οποία ούτε βλέπουσιν ούτε ακούουσιν ούτε τρώγουσιν, ούτε οσφραίνονται. 29 Και εκείθεν θέλετε εκζητήσει Κύριον τον Θεόν σας και θέλετε ευρεί αυτόν, όταν εκζητήσητε αυτόν εξ όλης της καρδίας σας και εξ όλης της ψυχής σας. 30 Όταν ευρεθής εν θλίψει και σε εύρωσι πάντα ταύτα εν ταις εσχάταις ημέραις, τότε θέλεις επιστρέψει προς Κύριον τον Θεόν σου και θέλεις ακούσει την φωνήν αυτού. 31 Διότι Κύριος ο Θεός σου είναι Θεός οικτίρμων· δεν θέλει σε εγκαταλείψει ουδέ θέλει σε εξολοθρεύσει ουδέ θέλει λησμονήσει την διαθήκην των πατέρων σου, την οποίαν ώμοσε προς αυτούς.
ΙΩΒ μβ:6 διά τούτο βδελύττομαι εμαυτόν, και μετανοώ εν χώματι και σποδώ.
ΠΑΡ κη:13 Ο κρύπτων τας αμαρτίας αυτού δεν θέλει ευοδωθή· ο δε εξομολογούμενος και παραιτών αυτάς θέλει ελεηθή.
ΔΑΝ θ:3 Και έστρεψα το πρόσωπόν μου προς Κύριον τον Θεόν, διά να κάμω προσευχήν και δεήσεις εν νηστεία και σάκκω και σποδώ· 4 και εδεήθην προς Κύριον τον Θεόν μου και εξωμολογήθην και είπον, Ω Κύριε, ο μέγας και φοβερός Θεός, ο φυλάττων την διαθήκην και το έλεος προς τους αγαπώντας αυτόν και τηρούντας τας εντολάς αυτού· 5 ημαρτήσαμεν και ηνομήσαμεν και ησεβήσαμεν και απεστατήσαμεν και εξεκλίναμεν από των εντολών σου και από των κρίσεών σου.
ΜΑΤΘ γ:8 κάμετε λοιπόν καρπούς αξίους της μετανοίας
ΜΑΤΘ κς:75 Και ενεθυμήθη ο Πέτρος τον λόγον του Ιησού, όστις είχεν ειπεί προς αυτόν ότι πριν φωνάξη ο αλέκτωρ, τρίς θέλεις με απαρνηθή· και εξελθών έξω έκλαυσε πικρώς.
ΜΑΡΚ α:15 και λέγων ότι επληρώθη ο καιρός και επλησίασεν η βασιλεία του Θεού· μετανοείτε και πιστεύετε εις το ευαγγέλιον.
ΛΟΥΚ ε:32 Δεν ήλθον να καλέσω δικαίους, αλλά αμαρτωλούς εις μετάνοιαν.
ΛΟΥΚ ιγ:2 Και αποκριθείς ο Ιησούς, είπε προς αυτούς· Νομίζετε ότι οι Γαλιλαίοι ούτοι ήσαν αμαρτωλοί υπέρ πάντας τους Γαλιλαίους, διότι έπαθον τοιαύτα; 3 Ουχί, σας λέγω, αλλ' εάν δεν μετανοήτε, πάντες ομοίως θέλετε απολεσθή. 4 Η εκείνοι οι δεκαοκτώ, επί τους οποίους έπεσεν ο πύργος εν τω Σιλωάμ και εθανάτωσεν αυτούς, νομίζετε ότι ούτοι ήσαν αμαρτωλοί υπέρ πάντας τους ανθρώπους τους κατοικούντας εν Ιερουσαλήμ; 5 Ουχί, σας λέγω, αλλ' εάν δεν μετανοήτε, πάντες ομοίως θέλετε απολεσθή.
ΛΟΥΚ ιε:17 Ελθών δε εις εαυτόν, είπε· Πόσοι μισθωτοί του πατρός μου περισσεύουσιν άρτον, και εγώ χάνομαι υπό της πείνης. 18 Σηκωθείς θέλω υπάγει προς τον πατέρα μου και θέλω ειπεί προς αυτόν· Πάτερ, ήμαρτον εις τον ουρανόν και ενώπιόν σου· 19 και δεν είμαι πλέον άξιος να ονομασθώ υιός σου· κάμε με ως ένα των μισθωτών σου.
ΛΟΥΚ κδ:46 και είπε προς αυτούς ότι ούτως είναι γεγραμμένον και ούτως έπρεπε να πάθη ο Χριστός και να αναστηθή εκ νεκρών τη τρίτη ημέρα, 47 και να κηρυχθή εν τω ονόματι αυτού μετάνοια και άφεσις αμαρτιών εις πάντα τα έθνη, γινομένης αρχής από Ιερουσαλήμ. 48 Σεις δε είσθε μάρτυρες τούτων.
ΠΡΑΞ β:37 Αφού δε ήκουσαν ταύτα, ήλθεν εις κατάνυξιν η καρδία αυτών, και είπον προς τον Πέτρον και τους λοιπούς αποστόλους· Τι πρέπει να κάμωμεν, άνδρες αδελφοί; 38 Και ο Πέτρος είπε προς αυτούς· Μετανοήσατε, και ας βαπτισθή έκαστος υμών εις το όνομα του Ιησού Χριστού εις άφεσιν αμαρτιών, και θέλετε λάβει την δωρεάν του Αγίου Πνεύματος. 39 Διότι προς εσάς είναι η επαγγελία και προς τα τέκνα σας και προς πάντας τους εις μακράν, όσους αν προσκαλέση Κύριος ο Θεός ημών.
ΠΡΑΞ ιζ:30 Τους καιρούς λοιπόν της αγνοίας παραβλέψας ο Θεός, τώρα παραγγέλλει εις πάντας τους ανθρώπους πανταχού να μετανοώσι,
ΠΡΑΞ κ:21 διαμαρτυρόμενος προς Ιουδαίους τε και Έλληνας την εις τον Θεόν μετάνοιαν και την πίστιν την εις τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν.
ΡΩΜ β:4 Η καταφρονείς τον πλούτον της χρηστότητος αυτού και της υπομονής και της μακροθυμίας, αγνοών ότι η χρηστότης του Θεού σε φέρει εις μετάνοιαν; 5 διά δε την σκληρότητά σου και αμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις εις σεαυτόν οργήν εν τη ημέρα της οργής και της αποκαλύψεως της δικαιοκρισίας του Θεού,
Β’ ΚΟΡ ζ:9 Τώρα χαίρω, ουχί ότι ελυπήθητε, αλλ' ότι ελυπήθητε προς μετάνοιαν· διότι ελυπήθητε κατά Θεόν, διά να μη ζημιωθήτε εξ ημών εις ουδέν. 10 Διότι η κατά Θεόν λύπη γεννά μετάνοιαν προς σωτηρίαν αμεταμέλητον· η λύπη όμως του κόσμου γεννά θάνατον. 11 Διότι ιδού, αυτό τούτο, το ότι ελυπήθητε κατά Θεόν, πόσην σπουδήν εγέννησεν εις εσάς, αλλά απολογίαν, αλλά αγανάκτησιν, αλλά φόβον, αλλά πόθον, αλλά ζήλον, αλλ' εκδίκησιν. Κατά πάντα απεδείξατε εαυτούς ότι είσθε καθαροί εις τούτο το πράγμα.
Β’ ΤΙΜ β:25 μήποτε δώσει εις αυτούς ο Θεός μετάνοιαν, ώστε να γνωρίσωσι την αλήθειαν, ...
ΕΒΡ ιβ:17 διότι δεν εύρε τόπον μετανοίας, αν και εξεζήτησεν αυτήν μετά δακρύων.
Β’ ΠΕΤ γ:9 Δεν βραδύνει ο Κύριος την υπόσχεσιν αυτού, ως τινές λογίζονται τούτο βραδύτητα, αλλά μακροθυμεί εις ημάς, μη θέλων να απολεσθώσι τινές, αλλά πάντες να έλθωσιν εις μετάνοιαν.
Ο Θεός μας καλεί σε μετάνοια
ΙΩΗΛ β:12 Και τώρα διά τούτο, λέγει Κύριος, επιστρέψατε προς εμέ εξ όλης της καρδίας υμών και εν νηστεία και εν κλαυθμώ και εν πένθει. 13 Και διαρρήξατε την καρδίαν σας και μη τα ιμάτιά σας και επιστρέψατε προς Κύριον τον Θεόν σας· διότι είναι ελεήμων και οικτίρμων, μακρόθυμος και πολυέλεος και μεταμελούμενος διά το κακόν. 14 Τις οίδεν, αν θέλη επιστρέψει και μεταμεληθή και αφήσει ευλογίαν κατόπιν αυτού, προσφοράν και σπονδήν εις Κύριον τον Θεόν υμών;
ΙΕΡ η:4 Και θέλεις ειπεί προς αυτούς, Ούτω λέγει Κύριος· Εάν τις πέση, δεν σηκόνεται; εάν τις εκκλίνη, δεν θέλει επιστρέψει; 5 Διά τι ο λαός ούτος της Ιερουσαλήμ εστράφη παντοτεινήν στροφήν; προσηλόνονται εις την απάτην, αρνούνται να επιστρέψωσιν. 6 Ηκροάσθην και ήκουσα, αλλά δεν ελάλησαν εν ευθύτητι· δεν υπάρχει ουδείς μετανοών από της κακίας αυτού, λέγων, Τι έπραξα; πας τις εστράφη εις την οδόν αυτού, ως ίππος εφορμών εις την μάχην.
ΙΕΖ λγ:11 Ειπέ προς αυτούς· Ζω εγώ, λέγει Κύριος ο Θεός, δεν θέλω τον θάνατον του αμαρτωλού, αλλά να επιστρέψη ο ασεβής από της οδού αυτού και να ζή· επιστρέψατε, επιστρέψατε από των οδών υμών των πονηρών· διά τι να αποθάνητε, οίκος Ισραήλ;
ΠΡΑΞ γ:19 Μετανοήσατε λοιπόν και επιστρέψατε, διά να εξαλειφθώσιν αι αμαρτίαι σας, διά να έλθωσι καιροί αναψυχής από της παρουσίας του Κυρίου,
ΑΠΟΚ β:5 Ενθυμού λοιπόν πόθεν εξέπεσες και μετανόησον και κάμε τα πρώτα έργα· ει δε μη, έρχομαι προς σε ταχέως και θέλω κινήσει την λυχνίαν σου εκ του τόπου αυτής, εάν δεν μετανοήσης.
ΑΠΟΚ γ:19 (β) ...γενού λοιπόν ζηλωτής και μετανόησον.
Η Ντροπή ως εμπόδιο στη μετάνοια
Ένα βασικό εμπόδιο για τη μετάνοια είναι η ντροπή. Η ντροπή δόθηκε από τον Θεό για να μας συγκρατεί από τον κατήφορο της αμαρτίας. Δεν πρέπει ο άνθρωπος να ντρέπεται τώρα να φανερώσει την αμαρτία του μπροστά στον Θεό που έτσι κι αλλιώς τα γνωρίζει όλα. Όταν πόρνευε δεν ντρεπόταν, τώρα που πάει να πάρει το φάρμακο ντρέπεται; Όταν απαλλάσσει τον εαυτό του από την αμαρτία ντρέπεται; Τότε όφειλε να ντρέπεται, όταν αμάρτανε και όχι τώρα που γίνεται δίκαιος».
ΕΣΔΡ θ:6 και είπον, Θεέ μου, αισχύνομαι και ερυθριώ να υψώσω το πρόσωπόν μου προς σε, Θεέ μου· διότι αι ανομίαι ημών ηυξήνθησαν υπεράνω της κεφαλής, και αι παραβάσεις ημών εμεγαλύνθησαν έως των ουρανών.
Πόσο χρόνο χρειάζεται η μετάνοια για να είναι αποτελεσματική;
Δεν περιμένει ο Θεός να περάσει χρόνος από τη μετάνοια· Μόλις ο άνθρωπος εξομολογείται με μετάνοια την αμαρτία του στον Θεό, αμέσως δικαιώνεται. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει "μετανόησες, ελεήθηκες. Δεν απομακρύνει την αμαρτία ο χρόνος, αλλ’ ο τρόπος εκείνου που μετανοεί σβήνει την αμαρτία· είναι δυνατό να περάσει πολύς χρόνος και να μη επιτύχει κάποιος την σωτηρία· και άλλος πάλι μέσα σε λίγο χρόνο, αφού εξομολογηθεί ειλικρινά, ν’ απαλλαχθεί από την αμαρτία".
Μετάνοια και μνήμη
Ο Θεός βέβαια συγχωρεί όλες τις αμαρτίες μας και δεν τις θυμάται πια, εμείς όμως θα πρέπει να τις έχουμε συνέχεια μπροστά μας. Γιατί η ανάμνηση των αμαρτιών που διαπράχθηκαν γίνεται αιτία αποφυγής άλλων μελλοντικών αμαρτιών· και εκείνος που έχει υποφέρει για τα προηγούμενα αμαρτήματα, θα αποφύγει τα επόμενα. Γι’ αυτό ο Δαυίδ δεν ξεχνά τι έκανε, αλλά με συντριβή αναφωνεί «ΨΑΛΜ να:3 Διότι τα ανομήματά μου εγώ γνωρίζω, και η αμαρτία μου ενώπιόν μου είναι διαπαντός». Γι’ αυτό και ο Παύλος λέει·
Α' ΤΙΜ α:15 Πιστός ο λόγος και πάσης αποδοχής άξιος, ότι ο Ιησούς Χριστός ήλθεν εις τον κόσμον διά να σώση τους αμαρτωλούς, των οποίων πρώτος είμαι εγώ·». Δεν είπε ήμουν, αλλά είμαι. Η συγχώρεση των αμαρτημάτων έγινε από τον Θεό, αλλά η ενθύμησή τους δεν εξαφανιζόταν από την σκέψη του Παύλου.
Πρέπει λοιπόν να θυμόμαστε τις αμαρτίες μας όχι μόνο για να έχουμε ασφάλεια στο μέλλον αλλά και για να γίνουμε ένδοξοι μπροστά στα μάτια του Θεού. Διότι η ενθύμηση των αμαρτιών δεν μας ντροπιάζει· το αντίθετο, μας κάνει λαμπρούς. Μάλιστα δεν μας κάνει τόσο λαμπρούς η μνημόνευση των κατορθωμάτων μας, όσο η μνημόνευση των αμαρτημάτων μας. Ας έχουμε υπ’ όψη μας αυτό όσοι από ντροπή ή μια κακώς εννοούμενη αξιοπρέπεια δεν λέμε τα αμαρτήματά μας και προσπαθούμε να τα ξεχάσουμε ώστε να μη νιώθουμε τον έλεγχο της συνειδήσεως. Στην παραβολή του φαρισαίου και του τελώνη, τον Φαρισαίο, αφού είπε τα κατορθώματά του, τον σιχάθηκε ο Θεός, ενώ τον τελώνη τον αγάπησε και τον δόξασε. Η ενθύμηση των κατορθωμάτων μας οδηγεί στην υπερηφάνεια και τον κομπασμό, στην δήθεν αγιότητα. Η ενθύμηση όμως των αμαρτημάτων συγκρατεί τη διάνοια, την κάνει να σκέπτεται ταπεινά, να είναι επιεικής στα λάθη των άλλων αδελφών, και ελκύει την εύνοια του Θεού.