Με τον όρο γνωστικισμός εννοείται ένα προχριστιανικής καταγωγής φιλοσοφικό και θρησκευτικό κίνημα, δείγμα του σύντονου συγκρητισμού της ρωμαϊκής εποχής ο οποίος είχε τις ρίζες του στα μεσογειακά ήθη της ελληνιστικής περιόδου. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε επίσης για να περιγράψει διάφορες θρησκευτικές ομάδες των πρώτων τεσσάρων μεταχριστιανικών αιώνων. Ο γνωστικισμός αποτελούσε ένα σωτηριολογικό θρησκευτικό σύστημα, βασισμένο στην ημιδιαισθητική μυστικιστική έννοια της Γνώσης, το οποίο στις περισσότερες περιπτώσεις αποδεχόταν ως λυτρωτική θεότητα τον χριστιανικό Ιησού Χριστό, προσδίδοντάς του όμως διαφορετικές ιδιότητες απ’ ό,τι ο χριστιανισμός. Οι γνωστικοί, διεσπαρμένοι σε διάφορες αυτόνομες κοινότητες και χωρίς κεντρικό συντονισμό ή συγκεντρωτικό ιερατείο, ουσιαστικά εκριζώθηκαν ως τον πέμπτο αιώνααπό την επίσημη χριστιανική Εκκλησία και τον ρωμαϊκό Στρατό (αν και γνωστικά συστήματα επέζησαν μέχρι και τα τέλη του Μεσαίωνα), καθώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε θεσπίσει πλέον ως κρατική και μόνη αποδεκτή θρησκεία τον χριστιανισμό. Εξίσου σημαντικός λόγος για την εξάλειψή τους απέβη η συστηματική περιφρόνηση του φυσικού κόσμου, με την ιδιαίτερη μετάθεση του βάρους της διδασκαλίας τους προς την αρχή και δημιουργία του Σύμπαντος, καθώς και ο συνήθως αυστηρός ασκητικός βίος που δίδασκαν, συνοδευόμενος από περιφρόνηση του σώματος. Η έρευνα για τον γνωστικισμό βρίσκεται σε μεγάλη άνοδο μετά την ανακάλυψη της γνωστικής βιβλιοθήκης του Ναγκ Χαμαντί και την εύρεση του γνωστικού Ευαγγελίου του Ιούδα.
Ο γνωστικισμός εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια μίας ιστορικής περιόδου με μεγάλη έξαρση του θρησκευτικού αισθήματος και των μυστικιστικών πρακτικών στον ρωμαϊκό κόσμο, από τον πρώτο αιώνα π. Χ. ως τον τέταρτο αιώνα. Παράλληλα με την ανάδυσή του στην ανατολική Μεσόγειο γνώρισαν άνθιση οι μυστηριακές λατρείες, ο ερμητισμός, ο μιθραϊσμός, ο νεοπλατωνισμός κλπ, ενώ αναπτύχθηκε και τελικά εδραιώθηκε ο χριστιανισμός. Ο γνωστικισμός περιελάμβανε στοιχεία ελληνικά, ιρανικά, ιουδαϊστικάκαι χριστιανικά. Η διερεύνηση της πρώιμης μορφής του γνωστικισμού έγινε από τους εχθρούς του, τους πρώτους διαμορφωτές του επίσημου (“ορθόδοξου”) χριστιανικού δόγματος της εποχής όπως ο Κλήμης, ο Ωριγένης και ο Ειρηναίος. Οι συγκεκριμένοι καταδίκασαν αυτό που οι ίδιοι αποκάλεσαν «γνωστική αίρεση» και η πολεμική τους εναντίον του γνωστικισμού αποτέλεσε την πρωταρχική τους ώθηση για τη συγγραφή των θεολογικών συγγραμμάτων τους. Η γνωστική θρησκεία, αναγνωρίζοντας ότι ούτε ο Σίμων ούτε η Ελένη, αλλά ίσως ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ να είναι ο ταπεινωμένος θεϊκός Μεσσίας έθετε σε κίνδυνο τον χριστιανισμό εν τη γενέσει του με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι ο ιουδαϊσμός ο οποίος, παρά τα δικά του γνωστικίζοντα ρεύματα, δεν ήταν διατεθειμένος να κάνει κανενός είδους παραχωρήσεις. Ο Γνωστικισμός και ο Χριστιανισμός είτε αναπτύχθηκαν παράλληλα, βασισμένοι σε κοινές πηγές, είτε ο γνωστικισμός προηγήθηκε με κάποια πρώιμη μορφή του.
(el.wikipedia.org)