Αποστολικοί πατέρες ονομάζονται οι πρώτοι μετά τους αποστόλους συγγραφείς, οι οποίοι υπήρξαν μαθητές των αποστόλων, έζησαν δε κατά τον 1ο και την αρχή του 2ο αιώνος. Οι μεταγενέστεροι τούτων, λέγονται απλώς πατέρες, ή συχνά μεταποστολικοί πατέρες.
Ουδέποτε στην ιστορία της Εκκλησίας οι επιστολές των αποστολικών ή μεταποστολικών πατέρων αντικατέστησαν την Καινή Διαθήκη, ή αντιμετωπίστηκαν ως ίσες προς αυτήν. Στην εισαγωγή του για το βιβλίο «ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ» (εκδόσεις ΑΣΤΗΡ), ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτης Τρεμπέλας, σημειώνει ότι οι παραπάνω επιστολές ήταν «μη φέρουσαι την σφραγίδα της θεοπνευστίας, ως αι επιστολαί της Καινής Διαθήκης, ...» (σελίδα -6-)
Α.- ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ
Βαρνάβας (περίπου 100 μ.Χ.)
Ορισμένοι μελετητές έχουν την γνώμη ότι πρόκειται για τον Βαρνάβα της Καινής Διαθήκης, ενώ άλλοι το αμφισβητούν.. Έγραψε την επιστολή ανάμεσα στα χρόνια 90 - 120 μ.Χ. Διαπραγματεύεται τον κίνδυνο της ολισθήσεως της Εκκλησίας στον Ιουδαϊσμό. Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε:
V.4: «Ο Κύριος είναι Κύριος του κόσμου όλου κι όμως δέχθηκε να πάθη τη σωτηρία των ψυχών μας. Είχε πει σ’ αυτόν ο Θεός από καταβολής κόσμου, Ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα ημών και καθ’ ομοίωσιν ημετέραν. Πως λοιπόν, δέχθηκε να πάθη στα χέρια του πλάσματός του; Μάθετέ το. Οι προφήται που έπαιρναν απ’ αυτόν τη χάρι, γι’ αυτόν προφήτεψαν. Κι αυτός υπέμεινε το πάθος και εφανερώθη εν σαρκί, διότι έτσι έπρεπε να γίνη για να καταργήσει τον θάνατον και να δείξη την εκ νεκρών ανάσταση.... Διότι αν δεν ερχόταν εν σαρκί, πώς θα τον έβλεπαν οι άνθρωποι για να σωθούν, που δεν μπορούν να ιδούν κατάματα τον ήλιο, έργο των χειρών του, τον ήλιο που είναι πρόσκαιρος και τους θαμπώνει τόσο; ....»
Κλήμης (+101 μ.Χ.) Επίσκοπος Ρώμης 91-100.
Ο Ωριγένης τον ταυτίζει με τον Κλήμη που αναφέρεται στην προς Φιλιππησίους δ’3. Λέγεται ότι καταδικάστηκε σε καταναγκαστική δουλεία στα μεταλλεία και ότι μαρτύρησε κατά τον 3ο χρόνο του Τραϊανού.
Έγραψε γύρω στο 95 την Α’ επιστολή προς Κορινθίους με αφορμή ορισμένων νέων με κοσμικό φρόνημα που επαναστάτησαν εναντίον των επισκόπων. Είναι το αρχαιότερο Χριστιανικό κείμενο που έχουμε στα χέρια μας, μετά τα γραπτά της Καινής Διαθήκης.
Η Β’ επιστολή γενικά θεωρείται ψευδεπίγραφη, και μάλιστα υποστηρίζει σφόδρα την αγαμία του κλήρου, και προσπαθεί να πείσει ότι και ο λαός πρέπει να μένει άγαμος. Μάλιστα λέει ότι ο Κύριος θα έλθει όταν παύσουν οι συζυγικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
Μεταξύ άλλων, στην Α’ επιστολή προς Κορινθίους, διαβάζουμε:
LII.1 «Χωρίς ανάγκη από τίποτε είναι ο Δεσπότης των όλων, αδελφοί. Τίποτε άλλο δεν χρειάζεται παρά να εξομολογούμαστε σ’ αυτόν. Έτσι λέγει ο εκλεκτός Δαυίδ. Εξομολογήσομαι τω Κυρίω και αρέσει αυτώ υπέρ μόσχον νέον κέρατα εκφέροντα και οπλάς. ...»
LXI.3 «Σε σένα που είσαι ο μόνος δυνατός να τα κάμης αυτά και περισσότερα αγαθά απέναντί μας, εξομολογούμαστε δια του αρχιερέως και προστάτου των ψυχών μας Ιησού Χριστού, διά του οποίου είναι σε σένα η δόξα και η μεγαλωσύνη και τώρα και σε γενεές γενεών και στους αιώνες των αιώνων, Αμήν.»
Ιγνάτιος (67 - 110) Επίσκοπος Αντιοχείας στη Συρία.
Μαρτύρησε επί Τραϊανού και ρίχθηκε στα θηρία με χαρακτηριστική χαρά και αγαλλίαση. Υπάρχει μια ανεπιβεβαίωτη παράδοση ότι αυτός ήταν το «παιδίον» που πήρε ο Ιησούς στην αγκαλιά του, για να διδάξει τους μαθητές του το μάθημα της ταπεινοφροσύνης. Γι’ αυτό ονομάζεται και «Ιγνάτιος ο και Θεοφόρος»
Στην προς Μαγνησιείς επιστολή, μεταξύ άλλων, διαβάζουμε:
IV.1 «Πρέπει λοιπόν, να μη λεγόμαστε μόνο Χριστιανοί, αλλά και να είμαστε.»
ΧΙΙΙ.1. «Ας φροντίζετε, λοιπόν, να στερεώνεστε στα δόγματα του Κυρίου και των αποστόλων ώστε πάντα όσα ποιείτε, να κατευοδωθήτε σαρκικά και σωματικά, με πίστι και αγάπη, μέσα στον Υιό και τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, στην αρχή και στο τέλος.»
Στην προς Τραλλιανούς επιστολή, μεταξύ άλλων διαβάζουμε:
Χ.1 «Αν, καθώς λέγουν μερικοί άθεοι και άπιστοι, ο Χριστός έπαθε φαινομενικά, ενώ οι ίδιοι φαινομενικά βλέπουν τα πράγματα, εγώ τότε γιατί είμαι δεμένος και γιατί εύχομαι να αντιμετωπίσω τα θηρία; Δωρεάν λοιπόν, πεθαίνω και βγάζω ψεύτη τον Κύριο;»
Στην προς Ρωμαίους επιστολή, μεταξύ άλλων διαβάζουμε:
ΙΙΙ.3. «Ο χριστιανισμός δεν είναι επιφάνεια, αλλά κάτι το πολύ βαθύ, που υπάρχει μόνο όταν μισείται από τον κόσμο.»
V.1 «Στον δρόμο από τη Συρία έως τη Ρώμη, είμαι ήδη σε πόλεμο με τα θηρία, διαβαίνοντας γη και θάλασσες, νύχτα και ημέρα, δεμένος ανάμεσα σε δέκα λεοπαρδάλεις, - εννοώ το στρατιωτικό απόσπασμα που με φέρνει αυτού - .... 2 Επιθυμώ διακαώς τα θηρία που με περιμένουν στο στάδιο κι εύχομαι να μη διστάσουν καθόλου να ριχθούν επάνω μου. Θα τα καλοπιάσω να με κατασπαράξουν ευθύς κι όχι να δειλιάσουν όπως συνέβηκε σε ορισμένους μάρτυρες που δεν τους άγγιξαν καν. Και αν αυτά δεν θελήσουν, εγώ θα τα βιάσω. Συγχωράτε με, τι με συμφέρει εγώ το ξέρω καλά.»
Στην προς Φιλιππησίους επιστολή, μεταξύ άλλων διαβάζουμε:
ΙΙΙ.2 «Ούτε εγώ ούτε άλλος σαν εμένα μπορεί να συγκριθεί στη σοφία με τον μακάριο και ένδοξο Παύλο, που ήλθε στον τόπο σας παλαιότερα ο ίδιος και δίδαξε με ακρίβεια και βεβαιότητα τον λόγο της αληθείας και κατόπιν όντας μακριά σας έγραψε σε σας επιστολές. Σ’ αυτές αν εγκύπτετε θα μπορείτε να οικοδομήσθε στην πίστη που σας δόθηκε.»
Πολύκαρπος (69 - 156) Επίσκοπος Σμύρνης.
Μαθητής του απόστολου Ιωάννη. Έγραψε την προς Φιλιππησίους επιστολή γύρω στο 116 μ.Χ. Κατά τη διάρκεια ενός αυτοκρατορικού διωγμού, συνέλαβαν τον Πολύκαρπο, και ο Διοικητής του είπε ότι θα τον απέλυε, αν δεχόταν να βλασφημήσει τον Χριστό. Η απάντηση του Πολύκαρπου ήταν: «Ογδόντα έξ χρόνια έχω υπηρετήσει τον Κύριο Ιησού και δεν μου έχει κάνει παρά μόνο καλό. Πως λοιπόν θα μπορούσα να βλασφημήσω τον Κύριο και Σωτήρα μου;» Ο διοικητής τότε, τον παρέδωσε στον διά πυράς θάνατον.
Διδαχή των αποστόλων
Δεν πρόκειται για γνήσιο έργο των αποστόλων. Είναι αγνώστου συγγραφέως και εγράφη ανάμεσα στο 80 - 120 μ.Χ. (πιθανότατα το 100).
Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε:
ΙΧ.5: «μηδείς δε φαγέτω μηδέ πιέτω από της ευχαριστίας υμών, αλλ’ οι βαπτισθέντες εις όνομα Κυρίου.»
Χ.7: «τοις δε προφήταις επιτρέπετε ευχαριστείν, όσα θέλουσιν.»
ΧΙV: «Κατά Κυριακήν δε Κυρίου συναχθέντες κλάσατε άρτον και ευχαριστήσατε, προεξομολογησάμενοι τα παραπτώματα υμών, όπως καθαρά η θυσία υμών ή. 2 πας δε έχων αμφιβολίαν μετά του εταίρου αυτού μη συνελθέτω υμίν, έως ού διαλλαγώσιν, ίνα μη κοινωθή η θυσία υμών.»
Ερμάς Αδελφός του Πίου, επισκόπου Ρώμης (140-150).
Έγραψε την επιστολή «Ποιμήν του Ερμά» στην αρχή του β’ αιώνα από την Ρώμη. Υπάρχει η υπόθεση ότι πρόκειται για τον Ερμά που μνημονεύεται στην προς Ρωμαίους επιστολή (ις.14)
Παπίας (70 - 155). Επίσκοπος Ιεραπόλεως. (150 χλμ ανατολικά της Εφέσου)
Μαθητής του Ιωάννου. Έγραψε την «ερμηνεία των ομιλιών του Κυρίου» γύρω στο 130 μ.Χ. Μόνο μερικά αποσπάσματα του έργου αυτού σώζονται μέχρι σήμερα. Πέθανε μαρτυρικό θάνατο στην Πέργαμο, τον ίδιο περίπου καιρό με τον Πολύκαρπο (156).
Προς Διόγνητον
Επιστολή υπεράσπισης του Χριστιανισμού, κάποιου άγνωστου συγγραφέα, ο οποίος ισχυρίζεται ότι διατέλεσε μαθητής των Αποστόλων. (Στεφανίδης σελ. 59. «μετά το 130 μ.Χ.»). Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε:
V.6 «Τι είναι οι Χριστιανοί ρωτάς; Έχουν σάρκα, μα δεν έχουν βίο σαρκικό. Διατρίβουν στη γή, είναι όμως του ουρανού πολίτες. Αγαπούν όλους τους ανθρώπους και από όλους καταδιώκονται ... Είναι φτωχοί και όμως ελεούν πολλούς. Ατιμάζονται και με την ατίμωσή τους δοξάζονται. Υβρίζονται και ευλογούν... με μια λέξη, ότι είναι η ψυχή για το σώμα, είναι οι Χριστιανοί για τον κόσμο.»
VII.7. «Δεν βλέπεις τους χριστιανούς να ρίχνονται στα θηρία για να αρνηθούν τον Κύριο και όμως να μη νικώνται; Δεν βλέπεις ότι όσο περισσότεροι τιμωρούνται, τόσο περισσότεροι γίνονται; Αυτά δεν είναι ανθρώπινα φαινόμενα. Αυτά εξηγούνται μονάχα με τη δύναμη του Θεού. Αυτά είναι φανερώματα της ίδιας του της παρουσίας.»
Τατιανός (περίπου 160 μ.Χ.)
Έγραψε την «Δια τεσσάρων», μια «αρμονία των τεσσάρων Ευαγγελίων», πράγμα που μας μαρτυρεί ότι στην αρχαία Εκκλησία αναγνώριζαν σαν γνήσια μόνο τα τέσσερα Ευαγγέλια. Η τελική του κατάληξη δεν ήταν ευτυχής. Αποσχίστηκε από την Εκκλησία, ιδρύοντας ένα παρακλάδι του Γνωστικισμού, την ‘εγκρατική’ αίρεση.
Β.- ΜΕΤΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ
Ιουστίνος ο Μάρτυς (100 - 167).
Φιλόσοφος ο οποίος, αφού δοκίμασε τα φιλοσοφικά συστήματα της εποχής του, αναπαύθηκε στην διδασκαλία του Ιησού Χριστού. Έγραψε στη Ρώμη, στα μέσα του β’ αιώνα, την «Απολογία» προς τον Αυτοκράτορα Αντώνιο υπερασπιζόμενος τον Χριστιανισμό, και τον «Διάλογο μετά του Τρύφωνος», συζήτηση με κάποιον Ιουδαίο, σχετικά με την μεσιανικότητα του Ιησού Χριστού. Πέθανε μαρτυρικό θάνατο στη Ρώμη (αποκεφαλίστηκε μαζί με έξι άλλους Χριστιανούς επί Μάρκου Αυρήλιου). Ανάμεσα σε πολλά άλλα, είπε: «Δεν υπάρχει πια ανθρώπινη φυλή από την οποία να μην ανεβαίνουν στον ουρανό προσευχές στο όνομα του Ιησού Χριστού.»
Ειρηναίος (130 - 200 μ.Χ.) Επίσκοπος της Λυών Γαλλίας.
Μαθητής των Πολύκαρπου και Παπία. Έγραψε βιβλία κατά της αιρέσεως των γνωστικών. Πέθανε μαρτυρικό θάνατο.
Ωριγένης (185 - 254 μ.Χ.)
Ο πιο μορφωμένος άνδρας της αρχαίας Εκκλησίας. Έγραψε τόσα πολλά, που κατά καιρούς χρησιμοποιούσε είκοσι γραφείς. Στα γραπτά του παραθέτει χωρία, που καλύπτουν τα δύο τρίτα της Καινής Διαθήκης. Πέθανε σε φυλακή της Παλαιστίνης βασανιζόμενος υπό τον Δέκιο.
Τερτυλλιανός (160 - 220 μ.Χ.) της Καρχηδόνος.
Ο «πατέρας του Λατινικού Χριστιανισμού». Ρωμαίος νομομαθής, που μετά την επιστροφή του στον Χριστιανισμό έγινε διάσημος υποστηρικτής του.
Ευσέβιος (264 - 340 μ.Χ.). Επίσκοπος Καισαρείας.
Ο «πατέρας της Εκκλησιαστικής ιστορίας». Άσκησε μεγάλη επιρροή στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο. Έγραψε «Εκκλησιαστική ιστορία» από την εποχή του Χριστού μέχρι την Σύνοδο της Νικαίας (325 μ.Χ.) Ο ίδιος επιμελήθηκε την έκδοση 50 αντιγράφων της Καινής Διαθήκης, μετά από σχετική παραγγελία του Κωνσταντίνου. Μάλιστα για την μεταφορά τους στις διάφορες Εκκλησίες, ο Κωνσταντίνος έδωσε στον Ευσέβιο δύο δημόσιες άμαξες.
Ιωάννης ο Χρυσόστομος (345 - 407 μ.Χ.)
Από του μεγαλύτερους ρήτορες και κήρυκες της Χριστιανοσύνης. Γεννήθηκε στην Αντιόχεια. Έγινε επίσκοπος Κωνσταντινούπολης, και κήρυττε σε μεγάλα πλήθη, μέσα στο ναό της Αγίας Σοφίας. Έπεσε στην δυσμένεια του αυτοκράτορα, με αποτέλεσμα να εξοριστεί και τελικά να πεθάνει στην εξορία.
Ιερώνυμος (354 - 420 μ.Χ.)
Ο περισσότερο σπουδαγμένος από τους Λατίνους Πατέρες. Σπούδασε στη Ρώμη, και έζησε πολλά χρόνια στη Βηθλεέμ. Μετέφρασε στην Αγία Γραφή στην Λατινική γλώσσα την λεγόμενη Βουλγάτα, που αποτελεί μέχρι σήμερα την επίσημη Γραφή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Αυγουστίνος (354 - 430 μ.Χ.) Επίσκοπος Ιππώνος, Β. Αφρικής.
Ο μεγάλος θεολόγος της αρχαίας Εκκλησίας. Στη νεότητά του, υπήρξε βαθύς μελετητής, αλλά άσωτος. Έγινε Χριστιανός με την επίδραση της μητέρας του Μόνικας, του Αμβροσίου Μεδιολάνων, και των επιστολών του Παύλου.